Қолөнер үйірмесінде жаңа инновациялық технологияларды пайдалана отырып, оқушыны шығармашылық ізденіске баулу

Шалқар қаласы

«Оқушылар сарайы» ММ қолөнер үйірмесінің жетекшісі

Ахетов Ермекбай Ахетұлына

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЕСЕП

Қолөнер үйірмесінде жаңа инновациялық технологияларды  пайдалана отырып, оқушыны шығармашылық ізденіске баулу

Қолөнер, қолданбалы өнер – дәстүрлі тұтыну және сәндік бұйымдарын жасайтын ұсақ өндіріс. Қолөнершілер негізінен табиғи шикізаттарды пайдаланып, қарапайым еңбек құралдарының көмегімен көркем композицияның шешімімен тұрмысқа қажетті мүліктер, музыкалық аспаптар, қару-жарақ, құрал-саймандар жасайды. Әрбір қолөнер туындысы өз заманының материалдық мәдениетінің үлгісі және халық талғамының, әлеуметтік қоғамдық жағдайының, діни сенімінің, салт-дәстүрінің нақтылы көрінісі.

Қолөнер ғасырлар бойы дамып қалыпттасып келе жатқан халық шығармашылығы.Ол талай ғасырлар кезеңінен өтіп түрленіп жаңарып келіп атадан балаға қалған мұра ретінде бізге жеткен дәстүрлі өнер .Ол арқылы біз үлкен рухани эстетикалқ тәлім алып өнер әлеміне қанат қағамыз. Өнер туындылары белгілі бір дәуірде,сол дәуірде  өмір сурген халықтың тұрмыс тіршілігін бейнелейді. Халықтың асқақ арманын, табиғат сұлулығын, ішкі жан сезімін өнер арқылы білдірген. Өнер туындылары арқылы белгілі бір халықтың тарихын білуге болады. Қолөнер қашанда заман, өмір ағымымен туындап,  дамып отырады. Қазақ қолқөнернің өсу жолы өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих сонау көне замандардан басталады Экономикасы қарыштап дамып келе жатқан елдерде телекоммуникацияның және ақпараттық технологияның өзгеруіне байланысты технологиялық революция жүруде. Сондықтан қазіргі нарықтық заман шығармашылықпен жобалау және жоспарлай білуді, жаңа технологияны қысқа мерзімде игеруді және жауапты шешімдерді жылдам қабылдауды талап етеді. Осыған байланысты жас ұрпақтың заман талабына сай бір емес, бірнеше мамандықты игеруіне тура келеді, ал оған дайындық мектеп қабырғасынан басталуы тиіс.

Қолөнерге баулу – мұғалімнің оқушыларға техникалық, технологиялық білім мен білік беретін, оқу мен еңбек үрдісін ұйымдастыратын, балаларды перспективалық технологиямен таныстырып, олардың перспективалық көзқарасын қалыптастыратын оқу үлгісі. Технологиялық еңбек сабақтарын жоспарлау оқу үрдісін ұйымдастырудағы нақтылықты, бағдарламада қойылған мақсаттарды жүзеге асыруға,шеберханаларды ұтымды пайдалануға, сапсы жоғары өнім дайындауды қамтамасыз етеді. Оқушылар сабақта еңбекке қатысты нақты білім мен білікті игереді. Игеру ісі мұғалім тарапынан техникалық – технологиялық мағлұмат беру белгілі бір техникалаық операциялардың орындалу әдістерін көрсету кезінде жүзеге асады. Мұғалім сабаққа дайындық барысында оның мақсатын, мазмұнын, құрылымын жоспарлайды, оқытудың әдістері мен түрлерін қарастырады. Осының бәрін қамтитын сабақ жоспары мынадай элементтерден тұрады:

* Сабақтың тақырыбы ( оқушыларға берілетін техникалық-технологиялық білім мен біліктіліктің көлемін қамтиды) 
* Сабақтың мақсаты (білім, тәрбие мен даму аспектілерін қамтитын міндеттердің кешенімен таныстырады) 
* Материалдық – техникалық базасы (жабдықтар, саймандар, материалдар, көрнекі құралдар, технологиялық карталар). 
* Сабақтың құрылымы мен мазмұны оның мақсатына сәйкес белгіленеді, әрбір элементті орындауға жұмсалатын уақытты шамамен анықтауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде шығармашылық еңбекке, еңбек тәрбиесіне ерекше көңіл бөлуде. Шығармашылық ойлау қабілеті кез келген адамда бар. Бұл әсіресе жас өспірімдерге тән қасиет. Психолог мамандар адамның бойындағы шығармашылық ойлау қабілетін бала кезінен қалыптастыру керек деп есептейді.Технология пәні оқушыларңа кең көлемде білім бере отырып, олардың қабілеттерін жетілдіре түсуге, белгілі бір кәсіпке бейімделуіне көмектеседі. Қазір көптеген мектептерде ірілі – ұсақты темір, ағаш өңдейтін станоктар бар. Оқушыларды қолөнерге баули отырып, оларды тиімді пайдалануды үйрету керек.

Қазақ халқының тұрмысында ежелден бері ағатан жасалатын үй бұйымдарының алатын орны ерекше. Ағаш өңдеуді кәсіп еткен шеберлерді халық олардың өндіретін бұйымдарына қарай үйші, ерші, арбашы, ұста деп. даралап бөлген[1].

Ағаш өңдеу өнерінің іскерлікпен қатар қыруар еңбекті, шынайы талғамды аса қажет ететін түрі-кйіз күй сүйегін жасайтын  үйшілер ісі. Киіз үй сүйегі, яғни  керегесі мен уықтары көбінесе өзен жағасында өсетін ір түрлі талдардан жасалған.

Ежелден көшіп-қонып мал  баққан қазақ халқы үшін көліктің негізгі түрі-салт ат болды. Соған орай ер-тұрман жабдықтарының алатын орны да ерекше.  Қазақ өз бетімен ата мінуге жараған барлық балаларына арап ер турман дайндыған. Қазақ шеберлері ішінде  ел арасында тұрып, тері илуді кәсіп еткендері де аз болмаған. Осындай ісмерлер Семей, Өскемен, Омбы, Орынбол, Верный, Тараз, Ақмешіт (Қызылорда) қалаларында тері илеп, былғары жасауды үйреніп, кейінірек ел арасына шығып, осы кәсіппен айналысқан, Жетісу өнер шеберлері күнделікті тұрмыс мүмкіндіктеріне қарай киім-кешек ті гуде ат абзелдерін сәндеп, әшекейлеуде аянбаған.

Кең байтақ қазақ жер інде өнердің қай саласында болмасын, айталықтай жергіліктері ерекшеліктер кездеседі.

Мұндай ерекшеліктер ер тұрмандарынан да байқалады. Олардың бір-бірінен негізгің айырмасы-жасалу тәсілі мен сыртқы көрістерінде. Осы  ерекшеліктеріне байланысты “Қазақы ер”, “Үйрек бас ер”, т.б. ата улар қалыптасты.

Бұлар ел арасына кең тарап, Қазақстанның барлық аймақтарын қамтитын ертұрман түрлерін ертеден келе жатқан үлгілерін сақтап дамытты. Қазақ зергерлері түсті металдардан сан алуан әсемдік бұйымдар жасады.

Әсіресе күмістен соғылған көптеген сәндік бұйымдар  сәукеле әшекейлері, сырға, шолпы, шекілік, алқа, өңіржиек, қолтықша, тұмарша, білезік, жүзік, белбеу, сақина, қапсырма, түйме, тана, тіс шұқығыш ертеден ақ кең тараған заттар.

Сондай-ақ ерлерге арналған кемер белбеу, кісе, ертұрмандарының күмістелген, алтындалған әшекейлері бар.

Ерте заманнан күні бұгінге дейін  өзінің қадір қасиетін жоймай қолөнердің  озық үлгісі ретінде ғана емес, ісмдігімен әрі ыңғайлылығымен де пайдаланудан кал май келе жатқан бұйымдар –ұлтық киімдер.

Халық өнерінің түрлері оның орындалу тәсілдері жоғарыда айтылғандай өте көп кілем тоқу киім үлгілері өрімшілік зергерлік соүйектен мүйізден ағаштан жасалатын бұйымдар ер-тұрман тері илеу тас қашау ұршық иіріп жіп есу өрмек жүгіртіп кесте тігу [2].

Жүн түтіп ши орау өнерлері әрі қиын әрі қызық бұл өнерлердің өркен жаюы біріншіден тұрмыста пайдалану үшін болса екіншіден халықтың өнерді аса жоғары бағалауынан да туған қасиет олардың сүйектен жасаған кереуетері мен сандық асадал адалбаақан жүкаяқ кебеже мүйізден шақшалары мен ыдыстары сәндік бұйымдары сырға білезік жүзік өңірше алқа шолпы шаштеңге шашбау сақина ілгекқапсырмалары ел арасында әлі де жиі кездеседі тұс киіз сырмақ текемет аяққап кесе қап шабадан санндық қап бау-басқұр қоржын тағы басқа киіз үй жасаулары күні бүгінге дейін бар.

Ал кілем тоқу өнері де біздің өрс алған ауылдық жерлерде тұратын қазақ әйелдері мен қыздары тоқыма жүн түтіп жүн сабауды ұмыта қойған жоқ қызылорда шымкент жамбыл торғай ақтобе обылыстарында кілем тоқу өнері ұрпақтан-ұрпаққа ауысып жаңаша түр ою-өрнектер мен әсемдік орнын қадір қасиетін жойған жоқ.

Сондықтан тиісті орендар осы сияқты жергілікті қолөнер шеберлеріне деген қамқорлықты оларға коректі шикізат қорын бөліп ғасырлар бойы халқымызбен жасасып келе жатқан қолөнердің алдағы уақытта да өркендей беруіне көңіл бөлінеді деп. сенеміз

Әр халықтың ғсаырлар бойына жинақталып белгілі бір жүйеге түскен рухани өмірінің ұлттық мәдинетті бар. Мол рухани мәдинетінің маңызы бір саласы қолөнер. Қазақ халқының шеберлік өнері еңбек барсында туды және тұрмыс тіршілігінде қолданылаттын өнермен тығыз байланыстты болды Барлық заттар көшпелі халық тұрмысына бейімделіп жасалды.

Археологиялық қазбалар арқылы күні бүгінге дейін жетіп, мәдени мұраға айналған қолөнер туындыларын халық мәдениетінің бастауы деп. білеміз. Атадан балаға мирас болып жалғасып келе жатқан ұлттық қолөнер  дәстүрінің тамары тереңде болса,  қазіргі көркем кәсіпшілік өндірісі де сол халықтық дәстүрлерден нәр алып отыр.

Қазақ қолөнерін жіктеуде ағаш өңдеу, тері өңдеу, темір өңдеу мәселлерінің технологиялық ерекшелігіне баса назар аударған жөн. Киіз- көп қолданылатын материалдардың бірі.

Жүннен жасалған бұйымдардың ішінен кілем текемет, сырмақ, алаша, тұскиіз, қоржын т.б.  түрлерін атауға болады.

Қазақ халқының зергерлік өнерінде ерекше шеберлікті көруге  болады. Қазақ зергерлері зер салып бедерлеуде  дәстүрлі өрнектер мен сәндік ұтымдылықты сақтай білген.

Тоқыма өнері де көнеден келе жатқан қолөнердің бірі болыр табылады. Кілем тоқушы шеберлер қазақтың ұлттық өнеріне өз ұлестерін қоса білді. Тоқыма өнерінің түрлері-кілем, алаша, ши тоқу, гобелен өнері жылдан жылға дамып келеді.

Әсіресе қолөнер кәсібімен айналысқан шеберлер шығармашылығы қазақ халқы мәдениетін жаңа қырынан байытып отырды. Қолөнерге әр дәуір өзінше өшпес із қалдырып, көркемдік жағынан өз әсерін тигізді.

Қолөнер туындылры айналадағы құбылыс, күнделікті кәсіп, қоғамдық құрылысқа арай өзгеріп, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келеді. Ғасырлар бойы екшелеп, көркемдік сапасы артып күні бүгінге дейін  жеткен қолөнер қазіргі заманмен ұштасуда.

Халық шеберлері жеке адамның мұқтажын ғана өтеп қойған жоқ, ұлттық өнерді дамытуға ерекше үлес қосты қазақтың ертедегі бізге беймәлім шеберлерін былай қойғанда, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қолөнерін  жалғастырушылар: Жүсіп, Махамбет, Әбдіғали, Шаяхмет, Сейтен, Аяған сияқты халық шеберлерін атауға болады.

Қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерінің ежелгі ұлттық үлгілері мен дәстүрі ғасырлар бойы сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуда.

Қазақтың ежелден келе жатқан киіз үйі мен күнделікті тұрмыста пайдаланатын барлық жиһаздары мен заттары ұлттық ою-өрнекпен көркемделіп отырады.

Ою-өрнектері қайталанбалы әрі ашық түсті болып келетін алаша, текшелі өрнекті тықыр кілем, әшекей оюлы кебеже сияқты киіз үйдін ішіне тұтынатын сәндік жиһаздармен қатар ағаш ұқсату өнері және жібек жіптермен кестелей тоқу, ағаш пен сүйекті жымдастыру арқылы көркемдеу, тері ұксату (бедерлі инкрустациялы), оймыш, шекіме, бұрама, қалыптама, қаптырма, көз салу секілді зергерлік өнерінің түрлері де өркен жайды.Түрлі қағидалар жарық көрді.

Осы қағидаға сүйене отырып, технология пәнін оқыту үрдісінде мына бағыттарды ұстанамын: 

1.Білім берудің балама жолдарын қалыптастыру

2.Оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін қарастыра отырып, сабақ барысында қызықты, тиянақты, нақты, білім беруде уақытты ұтымды пайдалану
3.Оқулықтан тыс қосымша оқу материалдарын жүйелеп, оқу үрдісінде қолдану
4. Оқушылардың өз бетімен ізденуіне қалыптастыру.

Әрине, бұл талаптарды орындауда мұғалім ұдайы ізденісте болуы керек. 
Бүгінгі таңда сабақ өткізудің түрлері көбеюде.

Технология сабағында оқушылардың пәнге деген қызығушылықтарын арттыратын, шығармашылыққа баулитын сабақ түрлерін қолданып жүрмін. Мысалы, сайыс сабағы, көрме сабақтары, өзгеше интерактивті тақтамен шығармашылық сабақтары, т.б.өткізудемін.

Мектеп мұғалімдері шығармашылық жұмыспен айналысуға даяр болуы керек, нәтижеге жетуге ұмтылу қажет.

Ел президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған Жолдауында “Біздің болашақтағы жоғары технологиялық және ғылыми қарымды өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет” деген сөздері бар. Демек, оқушылардың ғылыми зерттеу жұмыстарына қызығуын қалыптастыру, шығармашылық қабілетін дамыту, қазіргі техниканы тиімді пайдалану мәдениетіне тәрбиелеу – мектептің басты бағыттарының бірі. Бұл салада атқарылатын жұмыстар жетерлік.

“Баланың шығармашылық қабілетін ашу, оны алға қарай дамыту үшін ең бастысы жағдайлар жасау қажет”.

Оқушының дарындылығының дамуы, қабілетінің ашылуы көбінесе мұғалімнің кәсіби біліктілігіне, және оның тұлғалық қасиетіне байланысты екені айдан анық.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. ҚР Білім туралы Заңы. Астана. 2004 жыл.

2. Н.Назарбаев “Біздің халқымыз жаңа өмірге бейімделуі керек”.//”Егемен Қазақстан”. 31 мамыр. 2000 ж.

3. Бабаева Ю.Д. Динамическая теория одаренности. Основные современные концепции творчества и одаренности. М. 1997г.

4. Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя. – Алматы. “Ғылым”. 1988г

5. Дамыта оқыту технологиялары. Алматы 2000.Б.А.Тұрғынбаева

6. Ұстаздық шығармашылық.Алматы 2007. Б.А.Тұрғынбаева

. .