Сапалы білім мәселелерін шешу жолы ретінде қазақ тілі сабақтарында диалогтық оқыту
7 модульдік Кембридж бағдарламасының теориялық негізі оқытудың конструктивті теориясында құрылады,ол,оқушылардың ойлау қабілеті өзінде бар білімі және жаңа,немесе сыныпта түрлі бұлақтарған :мұғалімдерден,құрдастарынан,оқулықтардан алынған білімдері өзара әрекеттенген жағдайда дамиды деген бекінімде негізделген. Әлемде болып жатқан өзгерістерден оқыту мен тәрбиелеу жүйесінде жаңа тәсілдер жасақтау , екінші ұрпақтың мемлекеттік стандарртарын еңгізу қажеттілігі туындайды. Мұғалімнің міндеті- оқушылар тек қана «Нені үйренуім керек?» , «Оны қалай үйренсем?" деген сұрақтарды өзіне қойуымен шектелмей , оқыту –әр оқушы нақты білім «ашу» удерісі сияқты құрылуы тиіс. Ырықсыз тыңдаушыдан оқушы өздік, сыни ойлайтын тұлғаға айлануы тиіс. Тіл әрекетінің замануи теориясы, диалогты әлеуметтік-тілдік қатынас формасы ретінде,бірігіп істеген әрекет үдерісінде адамдар арасындағы ынтымақтастық пен өзара түсінісу негізі ретінде қарастырады. Әрекет уәжі әсерінен диалогтық тіл қалыптасады. Оның анықталған мақсаты мен міндеті бар. Диалогтық тілдің бірлігі тілдік акт немесе тілдік әрекет болып табылады.
Диалог – оқушы өзін еркін және қолайлы сезінетін ерекше орта. Достық,қабылдау ахуалында оқушылар бір бірін жаңа ойларымен байытады, өздерінің шығармашылық әлеуетін ашады,тұлғалықтығын дамытады.
Диалог –екі немесе бірнеше адамдардың әңгімелесуін, ілікпе сөзбен алмасуды,пікір алмасуды ,келіссөзді, интервьюді білдіретін ұғым. Диалог біздің адамдармен араласудың бөлінбейтін бөлігі болып табылады.диалог арқылы біз кейбір мәселелерді шешеміз, тұжырымдар жасаймыз,сол немесе басқа мәселе бойынша сұхбаттасымыздың пікірін білеміз. Тақырыпты түсінуіміздің вербалды көрсету мүмкіндігін диалог береді. Адамдардың басқа көзқарасы, ойлары болуы мүмкін екенін түсінуде диалог негізінде оқыту көмектеседі. Оқушы оқуының қай кезеңінде екенін мұғалім диалог үдерісінде анықтай алады.
Сабақта диалогтың орны өте маңызды, және мен қазақ тілі мұғалімі ретінде оны жұмысымда жиі қолданамын. Диалогтық оқытудың сыныпта бірнеше артықтығы бар: оқушылардың белсенділігі артады, ықыластылығы,аңғарғыштығы,сыни ойлауы дамиды, өзін-өзі реттеуі орын алады. Диалог үдерісінде оқушылар айтқанын дәйектеуді, пікірін дәлелдеуді, әділ,тәнік бағалауды үйренеді. Оқушылар мен мұғалім оқу үдерісініің субъектілері болып табылатын бірге оқуды диалогтық оқыту шамалайды. Диалогтық оқыту оқушылардың өз достарының тәжірибесімен тікелей өзара әрекетінде негізделген, тапсырмалардың көбісі оқушының өз тәжірибесіне жолданған. Сабақта диалог мұғалімге мәселелерді шешуде және оларды шешу жолдарын табуда көмектеседі. Оны жақсы ұйымдастыру үшін диалог сабақ басында байқалады, бір әрекет түрінен келесісіне бірсарынды көшу үшін және де араласуда өзара түсіністікті жетілдіру үшін мен тренингтік жаттығулар өткіздім. Бір оқушы мен мұғалім арасында диалог сирек болады, өйткені, сыныпта бір оқушымен ғана жұмыс жасау мүмкіндік болмайды.Ондай болып жатсада,ол диалог жалпы ұжымдық нәтижеге келу үшін негізінде сыныпқа көзделген. Қалай ойлайсыздар,сыныпта кіммен кім арасында диалог өтуі мүмкін?
Диалог мұғалім және оқушы арасында,мұғалім және оқушылар тобы арасында, оқушы және оқушы арасында өтуі мүмкін.
Өз жұмысымда, сабақ беру мен оқытуда 7 модульдердің барлық идеяларын еңгіземін, дәлірек айтқанда «Диалогтық оқытуды». Қазақ тілі пәні мұғалімі болғандықтан, басты міндетім қылып –балаларға оқуды,жазуды, грамматика ережелерін қолдануды үйретіп қана қоймай, балаларға сөйлеуді,коммуникативтік дағдыларын дамытуды міндетке қоямын.
Бағдарлама идеяларын еңгізу үшін сабақ беру әрекетімде жұптық және топтық жұмыс формасын жиі қолданамын. Сабақта «оқушы-оқушы» тактикасын қолдану оқушылардың түсінуін нақты бағалауды мүмкін етеді, өйткені ,оқушылардың талқылауларын тыңдау, тек қана қолын көтерген оқушылармен ғана емес, барлық оқушылармен сөйлесу мүмкіндігі бар. Оқушылар бір бірімен сөйлесу, қойылған сұрақты талқылау,пікір алмасу, өз келісімін немесе келіспейтінін білдіру мүмкіндігін алады. Араласу үдерісінде балаларда өз пікірін негіздеу мүмкіндігі пайда болады.
Диалогтық әңгімелесудің табыстылығы сұрақтарды дұрыс қоюда. На своих Сабақтарда Блум таксономиясын қолданамын,уроках, Тек қана сабақтың негізгі тақырыбын ашып және түсіндіріп қоймай, әр оқушының ойлау қабілетін дамытатын «жіңішке», «семіз» сұрақтар құрастырамын:
1 Бағалау : пікір айту,бағалау,таңдау,есептеу, анықтау,өлшеу…
2 Синтез : тұжырымдау,үйрету, жасақтау,дамыту, ұсыну,жасау …
3 Талдау : ажырату,саралау, есептеу, апару, салыстыру ,қарсы қою…
4 Білімін қолдану: көрсету,тағайындау,орындау,қолдану,пайдалану, айналысу…
5 Тақырыпты түсіну: қайта қарау, талқылау, орналастыру, түсіндіру,айтып беру, …
6 Тақырыпты білу: еске түсіру,анықтау, түгендеп шығу, қайталау,атау,айтып беру,табу…
.
Диалогтық оқыту әдістерінің бірі топтық жұмыс. Тптық жұмыс-балаларды ынтымақтастықта оқыту. Оқытудың тиімділігін,балалардың қызығушылығын арттыру үшін мен оны сабақтарымда қолданамын. Диалогта оқушылар түрлі идеяларымен,ақпаратпен алмасады, бір бірінен үйренеді. Диалог Мерсер бойынша сөйлесудің үш түрін шамалайды. Кумулятивтік әңгімелесу : 1) басқалар айтқанды әр қайсысы қабылдайды да онымен 2) Сөйлесу білім алмасу үшін пайдаланады,бірақ әңгімеге қатысушылар басқалардың идеяларына шыдамдылық танытады. 3) Идеялар қайталанады және жасақталады,бірақ бағалауы әр кезде тиянақты емес.
Зерттеушілік әңгімелесу 1) Әркім орынды ақпарат ұсынады. 2) әркімнің идеясы пайдалы болып табылады ,бірақ жете бағалаудан өтеді. 3)Қатысушылар бір біріне сұрақтар қояды. 4) Қатысушылар айтылғанды сұрайды және негіздейді, сонымен негіздеу әңгімелесуде «байқалады». 5) Қатысушылар келісімге келуге тырысады,(келісімге келу факті емес,оған ұмтылу фактісі маңызды)
Талқылаулардың көбісі әңгімелесудің түрлі үлгілерінен тұрады. Мерсердің айтуынша,ұжымдық түсіну мен оқытуға қол жеткізу аясында табысты талқылауларда әңгімелесудің зерттеушілік түрі басым болады.
Бүкіл сабақты диалог негізінде құру өте күрделі,өйткені әр түрлі жасты балаларға жұмыстың түрлі формалары қажет,сонымен қатар,ми қабілеттерінің түрлі деңгейін ескеру қажет. Өз ойын дауыстап айта алмайтын,сыныптастарынан ұялатын, сөздік қоры нашар балалар бар.Барысында оқушылардың өзара әрекеті орын алатын оқыту. Әсіресе қазақ тілі сабақтарында әңгімелесудің түрлі формаларын қолдану оқушылардың сөйлеу дағдысын дамытуға жағдай тұғызады деп есептеймін. Ал ол, өзара әрекеттенуге,өзара түсінісуге және ортақ міндеттер шешуге алып әкеледі. Сонымен қатар,осы мақсатта оқушылармен жұпта және кіші топтарда жұмыс жүргізуге болады. Менің ойымша,бұл, жұмысқа мықты оқушыларды ғана емес,нашар оқушыларды да тартудың тиімді тәсілі болып табылады. Барлық оқушылар бірге жұмыс істеу, ынтымақтастық,тыңдай білу және болашақта орта пікірге келу дағдыларын практикада қолдану мүмкіндігін алады. Біртіндеп, белсенділігі ең төмен балаларда жұптық және топтық жұмыста белсенділілік білдіре бастайды.
Мұғалім үшін де осы әдіс оңай емес, өйткені тақырыпты таңдауды, оны дұрыс қоюды талап етеді. Менің әр сабағымда диалогтық оқыту оқушылар тақырып қоюдан және сабақтың мақсаттары мен міндеттерін анықтауынан басталады. Сонымен,тілдік жаттығу жасаудан кейін, мен оқушыларға қысқа жауапты және өз пікірін дәлелдейтін толық жауапты талап ететін сұрақтар қоямын. Оқушылардың диалогтары өте қызықты болып шықты, балалар өз пікірлерін белсенді қорғады және ережелер жасақтады. Осы сыныпта оқушылардың білім,қабілеттерінің деңгейі әр түрлі. Барлық оқушылар диалог құрастыра алғаны үшін,мен алдын ала «нашарлау» үлгеретін оқушылар пайдалана алатын қалып-сөздер дайындадым.
Келешекте оқытудың осы түрін қолданамын деп жоспарлаймын. Оқушылар мәселені жұпта немесе топта талқылаған жағдайда диалог тиімді болады,өйткені ол оқуға деген уәждемесін арттыруға көмектеседі, балаларға өзін және басқаларды әділ бағалауын үйретеді. Топта жұмыс жасағанда балалар өздігін танытады, «мықты » оқушы өзінен «әлсіздеу» оқушыға көмектесе алады,балалар бір біріне көмектесіп, сыныптастарының сөйлеуіндегі қателерді түзетеді.
Сабақта тілдік жаттығу оқушылардың айтылу дағдысын жақсарту тәсілдерінің бірі ,олардың артикуляциялық аппаратын белсенді тілдік әрекетке дайындау үшін өткізіледі. Мысалы, мақал-мәтелдер,шапшаң-сөз,жұмбақтарды пысықтағаннан кейін,мен тілдік жаттығудың мазмұны бойынша «жіңішке» және «семіз» сұрақтар қойып оқушылармен диалог жүргіземін. Осының көмегімен оқушылардың сыни ойлау қабілеті дамиды. Аталмыш диалогтық оқытуға сыныптың барлық оқушылары қатысады.мықты және нашар оқушылар жоғары тәртіптегі сұрақтарға жауап береді, кез келген мәселе бойынша түсінігін жеткізе алады.сабақтардың біреуінде әрекеттің интервью түрін қолдандым. Әр оқушы сұрақтарға жауап берді, біреу біреудің сөзімен келіспеді,өзінің жауабын дәлелдейтін түрлі мысалдар келдірді. Солай,барлық оқушылар диалогқа тартылды. Сыныпта диалог оқушылардың интеллектуалды дамуына және оқуда олардың нәтижелілігіне көмектеседі. Топтық өзара әрекеттенуді,сонымен бірге диалогтық оқытуды үйрету- менің сабақтарымда ауызша сөйлеуді үйретудің әдісі болып қана қоймай,оқу үдерісінің орынды компоненты болды.
Әр сабағымда топтық жұмысты қолдануға тырысамын. Оқушылар мәтінмен жұмыс жасайды, жеке сөздерден сөйлем құрайды,диалог жүргізеді,тіл дербестігін білдіреді. Осы жұмыс түрі оқушылардың ойлау қабілетінің жоғарырақ деңгейін дамытуға жақсы әсер етеді, оқушылар өзін-өзі реттеуін дамытады. Басқа топтар жасаған әңгімені тексеру кезінде ойды қалай басқаша айтуға болатынын көру мүмкіндік болады.
Сонымен, менің оқушыларым немесе жұпта,немесе топта жұмыс жасағанда диалогтық оқыту тиімдірек болады деп есептеймін. Балалар саны 12 болғанда үш-төрт оқушыдан тұратын топтар болады. Әр топта мықты,орташа және нашар оқушылар болады. Топ ешқашан тұрақты құрамда жұмыс жасамайды. Бүкіл үдеріс бойы балалардың құрамы өзгертіліп тұратындай қылып оқушылар тобын алмастырып тұрамын. Ол, ұйымшыл және ретті жұмыс үшін,ынтымақтастық атмосферасын орнату үші, пікір алмасу үшін қажет. Жұмыс барысында менің оқушыларымда ынтымақтастық, өзара қолдау сезімі пайда болады.
Оқушыларға диалогты үйретуге болатын топтық араласудың тағы бір формасы-рөльдік ойын, оның барысында оқушыларға қызықты сұрақтар талқыланады.
Мұғалім,өз ойынша әр оқушыға ,оның мүмкіндіктері мен қабілеттерін ескеріп,рөлдерді бөле алады. Алайда, қандай болсын рөль таңдау құқығын мұғалім оқушыларға да беруі мүмкін. Оқушы, оны көбірек қызықтыратын немесе істеген істерімен немесе ойымен жанына жақынырақ кейіпкерді таңдасын.Сөйтіп,оқушы жаңа рөліне еліктеп, оған беріліп,қызыққа түсіп кетіп,қорқу сезімін ұмытып,қателік жіберем деп қорықпай қазақ тілінде батыл сөйлеп кетеді.
Жұмыстың осы формасын балалар қатты ұнатады,түрлі тақырыптарда ойнатылатын ситуациялар қалай болғанда да олардың шынайы өмірімен байланысты,бұл жерде олар өз өмірінен алынған мысалдар келтіре алады. Мысалы,сабақтағы тапсырмалардың бірі «Ұлттық тағамдар»-әр топ өз тағамының рецебін көрсетуі тиіс. Осы тапсырманы орындауда тиімді шешім табу қажет: бұл тапсырма көп жаңа сөздер меңгеруді,креативтікті,барлық топтың ұйымшыл жұмысын талап етеді.
Диалогтық оқыту оқушылардың ауызша және жазбаша тілін байытуды,сөздердің белсенді қорын толтыруды мүмкін етеді. Мысалы, мен оқушыларға «Отан» деген сөзді қалай түсінесіңер деген сұрақ қойдым. «Ақылдылар шабуылы» стратегиясын қолданып,сыни ойлау мен диалогтық оқыту ұстанымдарына қатысты :Елестетіңдерші,отан туралы айтқанда қандай музыка ойнауы мүмкін? Отанды қандай ауа-райымен салыстыруға орынды?Қалай ойлайсыңдар,отанды қандай түстермен «бояуға» болады?сұрақтарды ұсынып,мен сыныпта мәселелік ситуация жасадым.
Оқушылар топта жұмыс жасағанды ұнатады. Стикерлердегі кері байланыстың талдауын жасап,келесі тұжырымға келдім: сабақта достарын тыңдағандарын, зейінділеу болғандығын, сабақтан көп нәрселер есте қалғанын,көп ойлағандарын,сабақ уақыты тез өткенін белгілеген. Осындай сөздер әрине қуантады, сабақ беру мен оқытудың жаңа тәсілдері арқасында оқушылар өзгергенің түсінесің,бір бірінің көмегін, ойға салуын бағалайды,оқу үдерісіне белсене қатысады.
Сөйтіп, диалогтық оқытуды дамытудың тиімді әдістері болып топтық жұмыс,жұптық жұмыс,рөльдік ойын болып табылады. Жұмыстың нәтижелілігіне жету үшін балаларға белсенді талқылау,талдау, тұжырымдар жасау қажет және де осы жұмыстың барлығы белгіленген уақытта өткізілуі керек. Топтық жұмыс кезінде тым болмаса бір оқушы шетте қалатын болса, топ ойдағы нәтижеге жете алалмайды.
Рөльдік ойын жұмыс формасы ретінде күрделі болып саналады, өйткені оқушылар қазақ тілінде сөйлеуге мәжбүр, ал ол жағдай сөздік қоры жеткіліксіз деңгейдегі оқушыларға қиындықтар тұғызады. Алайда, оқытудың тиімді әдістері мен тәсілдерін қолданып мен мұғалім ретінде осы мәселені жеңуде көмектесе аламын.Небір қателіктерді жіберсе де, мен оқушыларға қазақ тілінде сұрақтар қоюды үйретемін. Оқушылармен бірге олқылықтарды түзетеміз. Ең бастысы-оқушы өзін «еркін сезінуіне»,үндемей қалмауына , өз пікірін айтуға қорықпау мүмкіндік беру. Уақыт өте, бала емін-еркін қазақ тілінде сөйлесуге жетеді.
Диалог барысында пәнді меңгеріп, оқушылар интеллектуалды дамиды,құрдастар ортасында бірігіп жұмыс жасауды үйренеді, конгитивті(танымдылық),эмоционалды,әлеуметті дамиды. Топтағы жұмысты бақылап, интеллектуалдық деңгейі мен қабілеттері әр түрлі оқушылар бір бірін тыңдай алатынына, қателерді түзей алатынына, кластерлер жасауда идеяларын айта алатынына, өткен материалды талдай алатынына, тұжырым жасай алатынына көзім жетті. Мықты оқушылардан үлгі алатын нашар оқушыларға мықтырырақ оқушылар көмектеседі,әрекеттерінде олардың құқықтары тең. Және де ол тілектестік пен өзара қолдау атмосферасында өтеді, оның өзі жаңа білім алуды, танымдылық әрекетті дамытуды мүмкін етеді, өзара түсіністікке, өзара әрекеттікке, ортақ мәселелерді бірігіп шешуге,өзін-өзі реттеуге әкеледі.
Үстіде айтылғанның бәрінен,сабақтағы диалог-оқушыға тұлғасының интеллектуалды және эмоционалдық қасиеттерін дамытуда көмектесетін ерекше коммуникативтік атмосфера,ол-қарым-қатынастар тәсілі, шындықты бірге табуды мүмкін ететін өзара әрекеттенудің формасы деген тұжырым жасауға болады. Диалог түріндегі сөз - тілдік қатынасудың негізгі формаларының бірі.Зейіні алаңдаушылығы жағынан да, қолданатын тіл үлгілерінің әртүрлілігі жағынан да монолог түріндегі сөзден диалогтықтың күрделілігіне қарамастан. Шет тілін үйренуде диалог түріндегі сөз сол оқытудың мақсаты да тәсілі де қатар болып табылады. Сондықтан,шетел тілі сабағының барлық кезеңдерінде диалогты қолдану қажет, ол, тіл практикасы көлемін үлкейтеді, оқушыларды сабақ барысына тартады, шетел тілін үйренудегі кейбір қиындықтарды шешуде көмектеседі,оқуға деген уәждемені арттырады.
