Тыва чогаал эртеминге ажык кичээлдиң план-конспектизи.
(8 дугаар класска)
Кичээлдиң темазы (тема урока):
Александр Александрович Даржайның «Авамга».
Кичээлдиң хевири (тип урока): Александр Даржай «Авамга» деп шүлүүнге чаа билиглерни ажыдарының кичээли (чаа тема тайылбыры).
Сорулгалары: Ѳѳредилгелиг (образовательная): шүлүктү аянныг номчудуп, уран номчулга кылдыртып, шүлүктүң сѳзүглелин сайгарар.
Сайзырадылгалыг (развивающая): ѳѳреникчилерниң аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр, номчуп болгаш сайгарып турар үеде кичээнгейин, угаап-боданыышкынын сайзырадыр.
Кижизидилгелиг (воспитательная): аваның овур-хевириниң мѳңгези, чырыткылыы, хей-аът киирикчизи. Кичээл үезинде бот-боттарын дыңнап билирин, корум-чурумну тудуп билирин, номга ынак болурун кижизидер.
Дерилгези: компьютер, экран, проектор, ном, слайдылар.
Бүгү талалыг ѳѳредилгелиг ажыл-чорудулгазын кижизидери (формирование УУД):
Личностуг (бот-тускайлаң), ажыл-чорудулга (личностное действие): бот-башкарныры, утка чырыдары, мѳзү-бүдүш болгаш этикалыг уг-шигни тывары (самоопределение, смыслообразование, нравственно-этическая ориентация).
Башкарыкчы ажыл-чорудулгазы (регулятивное действие): сорулга салыры, план тургузары, баш бурунгаар айтырыы, хыналда кылыры, эдип чазаары, үнелээри, бот-башкарныры (целеполагание. Планирование, прогнозирование, контроль, коррекция, оценка, саморегуляция).
Харылзажылга ажыл-чорудулгазы (коммуникативное действие): ѳѳредилгеге хамаарышкан кажы-ажылдажылга, айтырыгларны салыры, чѳрүлдээлиг айтырыгларны сайгарып билири, эш-ѳѳрүнүң корум-чурумун удурттуру, бердинген сорулгаларга, байдалдарга бодунуң бодалдарын шын болгаш долу илередип билири (планирование учебного сотрудничества, постановка вопросов, разрешение конфликтов, управление поведением партнера, умение с достаточной точностью и полнотой выражать свои мысли в соответствии с задачами и условиями коммуникации).
Кичээлдиң чорудуу:
Организастыг кезээ.
Уругларның кичээлге беленин хынаар, бѳлүктерге олуртур.
Бирги бѳлүк, ийиги бѳлүк, үшкү бѳлүк деп классты чаргаш, столдарга олуртур.
- Экии, уруглар, олуруңар. Мени Кужугет Зоя Дажы-Сереновна дээр. Бо хүн онзагай хүн-дүр. Силер база бир онзагай кылдыр кѳстүп турар улус-тур силер. Ынчангаш бот-боттарыңарже кѳргеш, хүлумзүрүп кѳрүңерем.
- Кичээливисти бедик кѳдүрлүүшкүн-биле эгелээлиңер. Кижи бүрүзү бодунга херектиг сорулганы салып алыр.
Кичээливис дургузунда идепкейлиг ажылдаарыңарны күзедим.
- Бѳгүн программа ёзугаар кичээливистиң темазын, сорулгазын видеосюжеттен кичээнгейлиг дыңнаар силер. Чогаалчының дугайында болгаш сайгарар шүлүүвүстүң дугайын силерге чогаалчы боду чугаалап бээр. Ында силерге кичээл үезинде херектиг чүүлдер хѳй, сѳстен сѳсче кичээнгейлиг болуп, кыдырааштарыңарга ай, хүннү бижээш, демдегленип ап орар силер.
( Башкының киирилдези: А.Даржайның чогаалдары орус, украин, алтай дылдарже очулдуртунган.
1979 чылдан бээр ССРЭ-ниң Чогаалчылар Эвилелиниң кежигүнү.
ТР-ның «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» медалы-биле шаңнаткан.
Тываның Улучтуң чогаалчызы.)
Бѳгүнгү кичээливистиң темазы кымга тураскааткан деп бодап тур силер, уруглар? Азы кичээливистиң темазын тып, тургузуп кѳрүңерем.
- «Авамга»-шын-дыр.
- Бис Александр Александрович Даржайның «Авамга» деп шүлүү-биле таныжар бис.
Шүлүктүң адынче кѳрүңерем «Авамга» - кымга? – дээн-дир? Шын-дыр, шүлүк авазынга.
- Кичээливистиң сорулгазын демниг тодарадып алыылыңар?
- Чүнү чедип алырыл?
- Кандыг сорулгалыг болурул?
Кичээлдиң сорулгазын салырынга силерге даяныр домактарны слайдыда салдынган шилип, тургузуп, кѳрүп кѳрүңерем.
Даяныр слайд: - Чогаалчының шүлүүнүң утказын билип алыр.
- Авазының овур-хевирин тодарадыр.
- Шүлүктүң дылын сайгарар.
- Ѳске чогаалдар-биле деңнээр.
- Шүлүктүң кол бодалын илередир.
(кайы хире билип алдыңар, бодуңарга демдекти салыңар) – Демдек салыр.
Ава дугайында чогаалдар делегей литературазында кайы кѳвей. Ава кижиниң авыралы, ачы-буяны – чер кырында амыдыралдың бир кол бодаракчызы. Аваның чылыг холдары эрге-чассыг хуулгаазын чымчак сѳстери, ажы-тѳлү, бодунуң амыр-дыжын уттуп алыры, амы-тынын безин ѳргүптеринден чалданмазы – муң-муң шүлүкчүлерниң сеткил-чүрээн хѳлзедип келген.
Тыва шүлүкчүлерден ава дугайында хѳй чогаалдарны Александр Даржай бижээн.
Ном-биле ажыл. Аянныг номчулга (башкы шүлүктү номчуур). Кол лириктиг маадырлар кымнарыл?
Шүлүктү номчуп туруңарда силерге билдинмес хире мындыг сѳстер бар, оларның утказы-биле таныжып кѳрээлиңер.
Словарь-биле ажыл.
Агай - (эрге) улуг дужаалдыг кижиниң кадайы (хаан, ноян кижиниң ѳѳнүң ишти).
Суугу – от одаар демир.
Дээвиир – бажыңның кырыкы кезээ, бажың кырының шывыы.
Куурарып оңа берген – ѳңү оңуп калган.
Шыва – чуга.
Кударанчыг – муңгаранчыг.
Кенним – оглунуң кадайы.
Депшип – албан-дужаалдыг апаргаш.
Ыры «Авамга» аялгазы Кертик-оол Данзыныы күүселдеде Солун-оол Монгуш.
Ынчангаш «Авамга» деп шүлүк ыры болуп чаңгыланып чоруур. Бо ырыны кым бедик деңнелде күүседип каанын билир силер. Ыраажының адын кым деп адаарыл, кым билирил? Александр Даржай ыраажыга тураскаадып «Монгуш Солун-оолду муңгарап сагындым» деп шүлүк бижип каан.
А.Даржайның ыры апарган «Авамга» деп шүлүү Күрүнениң теле-радио компаниязының эрттиргени «20 эң дээре ырлар» деп мѳѳрейинге «20-ги чүс чылдың эң дээре ырының сѳзүнүң авторунга» деп шаңналынга тѳлептиг болган.
3. Авазының овур-хевири авторнуң сагыжынга канчаар артып калган-дыр.
А) иениң ажыл-ишчизин
Б) аваның бѳдүүн бүдүжүн кѳргүскен
В) иениң биче сеткилдиин, ооң ажы-тѳлге ынакшылын илереткен.
4. Бо шүлүкте «Ава кижиниң бѳдүүн бүдүжүн» кѳргүскен аваның овур-хевириниң символу болуп чоруур домакты тып үндүрүп кѳрүңерем.
Куурарып оңа берген шыва тонуң
Кударанчыг ыры болуп куттулуп чор.
Бо домак шүлүкте каш катап кирген-дир? (шүлүктүң эгезинде, тѳнчүзүнде)
Чаа тема тайылбыры:
Куурарып оңа берген шыва тонуң – деп сѳс каттыжыышкыны кандыг утканы бодуңда сиңирген-дир. Азы бо сѳс каттыжыышкынының артында аваның овур-хевиринге хамаарыштыр чүнү чугаалаксап турар-дыр?
1.аваның бүдүжүн кѳргүскен
4. иениң чымчак сеткили сиңни ккен
5.аваның аас-кежии сиңген
2.иениң бѳдүүнүн илереткен
6. иениң ажы-тѳлге ынакшылын илереткен
3.иениң ажыл-ишчизин тодараткан
9.иениң топтуг-томаанныын кѳргүскен
7.оглунуң ыры, шүлүү бооп хуула берген
10.бѳдүүн иелерниң чараш бүдүжүнүң символу бооп 8.ажылдыг, эртемниг болурунче оглунга кыйгы салган
«Шыва тон»- аваның бѳдүүн бүдүжүн кѳргүскен, иениң оглунуң сагыжынга кезээ мѳңгеде арткан тураскаал символ болганы.
Авазынга белек кылдыр чүнү кылырын күзеп бодап, күзеп чорааныл?
Оглунуң күзели.
Чырып чоруур алдын сыргалар Агайларның сынын каастаар чараш тон
- Оозу бүткен-дир бе? Чүге бүтпээнил?
(авазының дуу оранче үеден эрте чоруй барганы бичии оолдуң күзелдери бүтпейн барган)
Дылын сайгарар. (Бѳлүктерге онаалгалар)
Шүлүк кандыг тургузуглуг бижиттингенил?
Орус литературада мындыг хевирлиг кайы чогаалчы бижип чорааныл? (Маяковскийниң аяны-биле бижиттинген).
Адалгаларлыг домактарны ушта номчуур.
1.Кажан удуп, карак шийип турганыңны сагынгаш-даа билбес мен чоп, күжүр авай.
2.Чараштанып, онза кылдыр кеттингениң сагынгаш-даа билбес мен чоп, күжүр авай.
3.амдыы чаа-ла ону сактып ордум, авай, аравыска дириг бодуң чораан болза, агайларның кедер тонун эктиңге каап, алдын сырга эдилээрден – албас боор сен.
3) Дорт чугаалыг домактарны тывар.
1. «Д.ч.» - а.с. «Ѳзе бергеш, кѳрүп турзун! Үедени бер! Ѳрү депшип, улуг дарга апаргаштың Агайларның сынын каастаар чараш тонун Авайым сээң эктиң орта каап бээр мен. Сылдыстыгда хаяланган чырып чоруур Сыргалардан белек кылдыр сунар мен!» - деп, Уйгум келбейн, дээвиирже кайгап алган Улуг тынып, бодангылап чыткылаар мен.
2. «Кенним уруг эргижирээн күскү тонун кедип каайн, тѳлдерим!» - деп дилээр боор сен.
Харылзаа: Үе болгаш чылдар аразы ырак бижиттинген болза-даа, шүлүктерде дѳмей чүүлдер кончуг хѳй. Орус дылда бо шүлүкке чоокшулашкак Сергей Есенинниң шүлүүн сайгарып, деңнеп кѳрээлиңерем.
А) Есенинниң авазының тонун канчаар кѳргүскенил?
Оглу мени сагынгаштың,
Олура албас болу берген.
Ойбак тонун кедип алган
Орук кезип чоруур дээрил.
Пишут мне, что ты, тая тревогу
Загрустила шибко обо мне
Что ты часто ходишь на дорогу
В старомодном ветхом шушуне.
Б) Чогаалчының иезинге ынакшылын илереткен одуруглар.
Дедир келбес эрги чаңчыл –
Тейлээринге ѳѳретпес сен!
Ѳлчей кежиим, ѳмек-дѳмээм
Ѳѳрүшкүм чаңгыс сен сен.
И молиться не учи меня. Не надо!
К старому возврата больше нет
Ты одна мне помощь и отрада,
Ты одна мне несказанный свет.
В) Иениң оглу дээш дүвүрелин кайы одуругларда кѳргүскен-дир?
Оожурга, дүвүревейн кѳр
Оглуң мен дээш муңгарава
Ойбак тонуң кедип алгаш,
Орук кезип кылаштава.
Так забудь же про свою тревогу,
Не грусти так шибко обо мне.
Не ходи так часто на дорогу,
В старомодном ветхом шушуне. (Демдек салыр)
Ийи чогаалды деңнээни.
| А.Даржай «Авамга» | С.Есенин «Авамга чагаа» |
| 1.Куурарып оңа берген шыва тон | Ойбак тон (аваның амыдыралының бѳдүүнүн кѳргүскени) |
| 2.Оттуг суугу (бѳдүүн чуртталга) | Казанак (амыдырал дыка бѳдүүн) |
| 3.Оттуп келген санымда-ла | Оттурбас сен (оолдуң дыжы) |
| 4.Күжүр авай, авайым (адалга) | Ѳлчей-кежиим, ѳмек-дѳмээм, ѳѳрүшкүм чаңгыс сен сен |
| 5.Кажан удуп, карак шийип турганыңны… | Олура албас, оглу мени сагынгаштың орук кезип чоруур…(иениң ажы-тѳлү дээш дүвүрели) |
| 6.Күзел: чараш тон, сыргалар | Авазынче чана бээри |
«Авага чагаа» - сагыш-сеткилге чааскаанзырал, муңгарал, дүвүренчиг байдалдар тургустунуп келгенде, авазынга идегээш, Есенин чагааны бижип турган.
Быжыглаашкын кезээ.
Бердинген сѳстер, сѳс каттыжыышкынының дузазы-биле боттарыңаррга айтырыглардан салыптыңарам.
1944 чылда ноябрь 3
А.Даржай кажан тѳрүттүнгенил?
2. Сүт-Хѳл, Суг-Аксы.
А.Даржай каяа тѳрүттүнгенил?
3. ном. «Тѳрээн черим» Баштайгы ному.
4. 1964 чыл – Чогаал ажылын эгелээн чылы.
5. 1981 чыл – «Авамга» деп шүлүүн бижээн чылы.
6. Адын сырга, шыва тон
«Авамга» деп шүлүкте кирген кол символ. (Демдек салыр)
Онаалга
«Авамга белээм» деп чогаадыг бижип келир.
«5» - демдекке шүлүктү доктаадыр.
Шүлүктү ыры хевиринге күүседирин шенээр.
Түңнел.
«Хүн чок болза, чечектер чазылбас, ие чок болза, маадыр-даа, чогаалчы-даа чок» деп , Максим Горький шын сѳглээн.
- Маадырлыг чорукту кымнар кылганыл?
- Маадырлыг кижилер.
- Маадырларны кымнар кижизиткенил?
- Авалар, иелер.
«Шагар-оътта шалың» деп А.А.Даржайның номундан үзүндү:
Сенден артык угааныг, сенден-даа чараш буянныг херээжен кайы-даа шагда сая-сая чылдар дургузунда чер бѳмбүрзээниң кайы-даа булуңунга тѳрүттүнүп кѳрбээн, моон соңгаар кажан-даа тѳрүттүнмес, чүге дээрге сен мээң дың чаңгыс авам-дыр сен.
Демдектер салыр.
