Сыныбы: 9 № 6 Күні:
Сабақтың тақырыбы: Абай және орыс әдебиеті
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Жыр тәңірі Абай өмірі мен шығармашылығына шолу
жасап, ақынның аударма саласындағы шеберлігі мен жаңалығын таныту.
Дамытушылық: Поэзияның шығармаларға талдау жасай отырып, түп
нұсқамен салыстыруға, қорытынды жасауға үйрету, дағдыландыру.
Сабақтың көрнектілігі: Интерактивті тақта, Абай шығармалар жиынтығы, «Жыр тәңірі – Абай» бүктеме, «Абай энциклопедиясы» сызбалар.
Сабақтың типі: Жаңа сабақты меңгеру сабағы.
Сабақтың түрі: Аралас сабақ.
Сабақтың әдісі: СТО, түсіндіру, сұрақ-жауап.
Пәнаралық байланыс: Орыс әдебиеті, неміс тілі.
Сабақтың ұраны: «Асыл сөзді іздесең,
Абайды оқы, ерінбе.
Адамдықты көздесең,
Жат тоқып ал көңілге.»
С. Торайғыров.
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру.
IІ. Сабақтың мақсатымен таныстыру
ІІІ. Жаңа білімді меңгерту.
Ой қозғау. Сызбалар арқылы Абай өмірі мен шығармашылығы жөнінде еске түсіру.
1945 ж 10 тамыз. 1904 ж 23 маусым.
Абай нәр алған 3 қайнар бұлақ.
Абай әндері мен күйлері.
Табиғат лирикасына жазған өлеңдері. Қара сөздері. Поэмалары.
Абай шәкірттері.
«Абай поэзиясы қоғам дамуындағы бір елеулі кезеңді бейнелеу арқылы халықтың тағдырын, ұлттың мінез-құлқын тарихи тұрғыдан кең арнада алып, қоғам көшінің жеткен жерін ғана емес, өткен жолын да танытарлықтай етіп көрсете білді»,-деген болатын З.Ахметов.
Абай поэзиясынан нәр алу үшін поэзия минутын өткізейік.
«Әсем болма әрнеге»
«Қалың елім, қазағым,қайран жұртым»
«Біреудің кісісі өлсе, қаралы ол»
«Өлсем орным қара жер, сыз болмай ма?»
«Сегіз аяқ»
«Қараша, желтоқсан мен сол бер-екі ай»
«Жаз»
«Ғашықтық құмарлық-ол екі жол»
«Адамның кейбір кездері»
«Мен жазбайым өлеңді ермек үшін»
Абай кім? «Топтастыру» стратегиясы арқылы анықтау.
Абай: Ұлы ақын, Реформатор, Ойшыл, Көркемсөз шебері, Сазгер, Философ, Аудармашы
Мағынаны тану.
Ендеше бүгін біз ұлы Ақынның аудармашылығы сөз етеміз.
Абай нәр алған 3 қайнар бұлақтың бірі- орыс әдебиеті болатын. Ол әдебиетін 1882 жылдан бастап аударған. Ең алғашқы аудармасы орыстың атақты М.Ю.Лермонтовтың «Бородино» атты патриодтық өлеңінен үзінді. Ең соңғысы Лермонтовтың «Вадим» атты ұзақ әңгемесінің желісін, оқиғасын алып, өзінше қысқартып жазған поэма.
Жалпы, Абайдың аудармасын 3 топқа бөліп қарастыруға болады.
Біріншісі, Пушкин- Абай.
Абайдың ақындық мәдениетті жетілдіруді ақынның қоғамдағы орны мен көркем сөздің ролі туралы ойлануына А.С.Пушкиннің ықпалы зор болды. Пушкиннің көркемдік әдісі Абай бойындағы таланттың отын үрледі. Пушкиннің «Евгени Онегині» Абайға қатты әсер етті.
Онегимен Татьяна тағдырын қазақша сөйлету арқылы қазақ даласындағы ұқсас тағдырлар мұңын жоқтады. Татьяна әні қазақ даласына ән болып таралды.1889 жылы Пушкин шығармаларынан 8 өлең аударды.
«Онегиннің сипаты»
«Татьянаның Онегинге жазған хаты»
«Онегиннің Татьявға жауабы»
«Онегин сөзі»
«Онегиннің Татьянаға жазған хаты»
«Татьяна сөзі»
«Ленский сөзі»
«Онгиннің өлердегі сөзі»
Абай аудармаларын тыңдап көрелік.
Пушкин әсерінен «Қөзімнің қарасы», «Қызарып, сұрланып» атты махаббат туралы тың өлеңдері дүниеге келді. Және шалыс ұйқасты өлең түрін тапты. Екіншісі, Лермонтов-Абай.
М.Ю.Лермонтов өмірі мен шығармашылығы Абайға өте жақын болатын.
Абай өзі өмір сүрген қоғамды сынады. «Қалың елім, қазағым», «Адасқанның алды жөн» «Сегіз аяақ» өлеңдері заман мен оның адамдары жөнінде ой толғады. Лермонтовқа жақын келуінің сырында еді. 90-жылдарының басында Абайдың жеке өмірінде де қайғы, мұң көп болды. Ескі достары Жиренше, Оразбайлар теріс айналды, сүйікті інісі Оспан, сүйікті ұлы Әбдірахмен қайтыс болады. Оңшада қалғанда Лермонтовқа көп жүгініп, оның 27 өлеңін аударады.
«Бородино», «Демоннан», «Боряин Оршадан», «Измаил-Бейден», «Вадимнен үзінді», «Теректің сыйы», «Қарасам қайғырар жұрт бұл заманғы», «Тұтқындағы батыр», «Жолға шықтым бір жым-жырт түнде жалғыз», «Жалғыз жалау», «Жартас», «Дұға»,
«Альбомнан», «Менің сырым, жігіттер, емес оңай», «Босқа әуре боп келдің бе тағы мұнда», «Қараңғы түнде тау қалғып» (Лерментов, Гетедан аударған) т.б.
Абай Лерментовтан алған әсерінен «Өзіңе сенбе, жас ойшыл», «Ауру жүрек ақырын соғады жай», «Әй, жабықтым, әм жалықтым» өлеңдерін жазады. Енді өлеңдерге құлақ түрелік. «Альбомға», «Қанжар», «Жартас» аудармаларының орысша, қазақша нұсқалары салыстырыла оқылады.
«Қараңғы түнде тау қалғып» өлеңін 3 тілде оқылып, салыстырылады.
Wanderers Nachtlied
Uber allen gipfeln ist Ruh
In allen wipfeln spurest du
Kaum einen Hauch
Die Voglein schweigen im Walden.
Warte nur Balde
Ruhest du auch
Горные вершины
Спят во тьме ночной,
Тихие долины
Полны свежей мглой
Не пымет дорога,
Не дрожат листы;
Подожди немного –
Отдохнешь и ты . . .
«Қараңғы түнде тау қалғып,
Ұйқыға кетер балбырап,
Даланы жым-жырт, дел-сал ғып,
Түн басады салбырап.
Шаңдай алмас жол-дағы,
Сыбдырламас жапырақ.
Тыншығарсың сен-дағы…
Сыбыр қылсаң азырақ..»
Үшінші – Крылов пен Абай.
90 жылдардың аяғында Абай И.А.Крылов мысалдарын көбірек аударумен шұғылданған. «Емен мен шілік», «Қазаға ұшыраған қара шекпен», «Жарлы бай», «Есек пен бұлбұл», «Бүркіт пен қарға», «Шегіртке мен құмырсқа», «Әншілер», «Ала қойлар», «Түлкі мен қарға», «Есек», «Бақа мен өгіз», «Піл мен қанден». Ақын Абай өз шығармаларында аяусыз әшкерелеген ұнамсыз құбылыстарды мысалмен сынауға бет бұрады. Сол арқылы адам бойындағы жағымсыз қасиеттерді – қулық – сұмдық,тойымсыздық, жауыздық пен зорлық – зомбылық,ашқарақтық,әлін білмеген әлектерді сынға алады. Мысал өлеңдерді оқып, ғибрат алайық. «Шегіртке мен құмырсқа», «Піл мен қанден», мысалдарының орысша және қазақша нұсқалары жатқа оқылады. Жалпы, қорыта келгенде Абай аудармалары жөнінде де қазақ әдебиеті тарихында орны айрықша екенін көреміз. Бірінші, бұл қазақ әдебиетінің даму жолындағы күрделі жаңа адым.
2. Қазақ жұртшылығын ұлы идея, үлкен зор, жоғары сатыдағы әдебиетпен таныстырып, екі елдің рухани тіршілік мәдениет, әдебиеттерін байланыстыруға берік дәнекер болды.
3. Орыс әдебиетін жақсы аудару, олардың үлгісінде жаңа образ, жаңа сөз, сөйлем, қазақ әдебиетінде бұрын соң әр түрлі әдістерді әдебиетке кіргізіп, қазақтың әдеби тілін бұрыңғыдай да байытып, дамытты, ілгерілетті.
4. Шет тілден өлеңдерді қалай аудару керек екендігінің бірінші рет жолын салып, кейінгілерге үлгісін пішіп берді.
III. Ойтолғау.
«Абайға хат» жазу.
Оқушы хатын оқып талдау.
Сабақты елбасы Н.Ә.Назарбаев сөзімен қорытындылау.
ІҮ. Үй тапсырмасын беру. Абай аудармаларын қайталау
