АПІСАННЕ ВОПЫТУ ПЕДАГАГІЧНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ
“ПРЫМЯНЕННЕ СХЕМ ДЛЯ РАЗВІЦЦЯ
КЛЮЧАВЫХ КАМПЕТЭНЦЫЙ ВУЧНЯЎ 5-7 КЛАСАЎ
НА ЎРОКАХ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ”
Праўлуцкая Валянціна Уладзіславаўна,
настаўнік беларускай мовы і літаратуры
Інфармацыйны блок
Тэма: Прымяненне схем для развіцця ключавых кампетэнцый вучняў 5-7 класаў на ўроках беларускай мовы
Актуальнасць вопыту
Пры пераходзе вучняў з першай ступені на другую ва ўмовах значнага павелічэння аб’ёму вучэбнага матэрыялу настаўнікі, якія пачынаюць працаваць з вучнямі 5-ых класаў, сутыкаюцца з праблемай, калі дзеці не ўмеюць паслядоўна, лагічна абгрунтавана асвятляць пытанне, раскрываць тэму – не валодаюць у дастатковай меры адным з базавых агульнавучэбных уменняў.
Якасны ўрок у сучасным разуменні – гэта арганізаваная настаўнікам дзейнасць вучняў па набыцці ключавых кампетэнцый, сярод якіх:
а) валоданне роднай мовай – здольнасць выразіць думкі, пачуцці, факты ў вуснай і пісьмовай форме ў любых сітуацыях;
б) засваенне навыкаў навучання - уменне знайсці, апрацаваць і засвоіць новыя веды і ўменні; уменне кіраваць працэсам свайго навучання; здольнасць займацца і ўпарта працягваць навучанне як індывідуальна, так і ў групах, валодаць навыкамі пошуку інфармацыі; усведамленне неабходнасці навучання; вызначэнне дасягальных магчымасцяў; здольнасць пераадольваць перашкоды [1].
Важна таксама ўлічваць, што сёння мы маем справу з пакаленнем вучняў, якія знаходзяцца пад уплывам разнастайных камп’ютарных тэхналогій і прывыклі пераважна да знакава-сімвалічных сродкаў зносін, якія выцясняюць зносіны вербальныя.
Для мяне гэта тэма актуальная, таму што ў сучасным грамадстве значна больш “запатрабаваны мабільныя людзі з высокім развітым інтэлектам, які, як вядома, у першую чаргу вызначаецца не колькасцю набытых ведаў, а высокім узроўнем лагічнага мыслення, якое грунтуецца на ўстойлівай памяці, уласных поглядах, высокім узроўні ўспрымання вучэбнага матэрыялу” [5]. У той жа час у масавай практыцы вельмі часта на першы план выходзяць лічбавыя паказчыкі ведаў і ўменняў.
“Канцэпцыя моўнай адукацыі ў школах Беларусі” накіроўвае навучальную дзейнасць у тым ліку і на вырашэнне наступных задач:
навучыць школьнікаў валодаць беларускай мовай: змястоўна, лагічна, паслядоўна, захоўваючы граматычныя і этычныя нормы;
забяспечыць развіццё лагічнага мыслення, выпрацаваць спосабы навучальнай дзейнасці, неабходныя для асэнсавання законаў роднай мовы, выяўлення значэння, формы выражэння і функцый моўных адзінак.
Мэта майго педагагічнага вопыту: развіццё ключавых кампетэнцый вучняў праз выкарыстанне схем розных відаў.
Задачы педагагічнага вопыту:
адабраць і выкарыстоўваць найбольш эфектыўныя віды схем, якія паспрыяюць свядомаму і цэласнаму ўспрыманню вучнямі вывучаемага матэрыялу;
выпрацаваць найбольш рацыянальныя прыёмы пабудовы змястоўнага выказвання на лінгвістычную тэму;
распрацаваць алгарытм работы над састаўленнем схем;
вызначыць сістэму работы над уменнем чытаць лінгвістычныя схемы.
Працягласць работы над вопытам. Прадстаўлены вопыт грунтуецца на шматгадовай практыцы выкарыстання розных схем пры арганізацыі самастойнай работы вучняў. Распрацоўцы, адбору найбольш эфектыўных відаў схем і ўкараненню іх у сістэматычную работу вучняў былі прысвечаны апошнія тры гады маёй педагагічнай дзейнасці.
Апісанне тэхналогіі вопыту
Вядучая ідэя вопыту. На мой погляд, адно з самых важных сучасных уменняў вучня - гэта ўменне кадзіраваць вялікі аб'ём інфармацыі, выбудоўваць лагічныя ланцужкі для разважанняў, а значыць, асвойваць новыя спосабы дзейнасці, чаго так не хапае ў сучаснай, насычанай вялікім аб'ёмам інфармацыі адукацыі. Рашыць пастаўленыя задачы эфектыўна дапамагаюць прыёмы праграміраванага навучання, кампанентамі якога з’яўляюцца табліцы, схемы, алгарытмы, бо ў аснове сваёй маюць строгую рэгламентацыю дзеянняў вучняў, прывядзенне працэсу засваення ведаў і спосабаў дзеяння да асобных элементаў і прадпісанняў, якія ўказваюць, што і ў якой паслядоўнасці неабходна зрабіць, каб прымяніць правіла на практыцы. У самой таблічнай форме закладзены магчымасці для шырокага выкарыстання прыёму параўнання, які палягчае разуменне вывучаемага матэрыялу, свядомае засваенне яго, а ў далейшым дае шырокія магчымасці для праяўлення творчасці і індывідуальнасці кожнага вучня [4].
Апісанне сутнасці вопыту
Пытанне выкарыстання табліц, схем, алгарытмаў у працэсе навучання звязана з агульнай задачай кіравання разумовай дзейнасцю вучняў. Як паказалі даследаванні псіхолагаў Д.Н.Багаяўленскага і Л.М.Праколіенкі, выкарыстанне схем любога характару, асабліва абагульняючага, спрыяе мэтазгоднаму кіраванню разумовай дзейнасцю вучняў пры авалоданні маўленчымі катэгорыямі, дазваляе забяспечыць вучню трывалыя і сістэматызаваныя веды і ўменні, развівае іх грамадзянскія кампетэнцыі [2].
Усе схемы можна падзяліць на некалькі відаў (у залежнасці ад тыпаў памяці і ўспрымання). У сваёй практыцы я часцей за ўсё працую з наступнымі: апорныя схемы; алгарытмы; асацыятыўныя рады; памяткі.
Выкарыстанне схем-табліц на ўроках беларускай мовы
Усвядомленае прымяненне тэарэтычнага матэрыялу, які змяшчаецца ў апорных схемах, прыходзіць да школьнікаў не адразу. Патрабуецца дасканала прадуманая праца, якую я пачынаю з пятага класа, калі ідуць чарадой арфаграфічныя правілы, маўленчыя і граматычныя паняцці, якія быццам бы і не новыя для навучэнцаў, але недастаткова засвоены імі і патрабуюць вельмі сур'ёзнай працы яшчэ доўгі час.
Пачынаючы з 5 класа, рэкамендую дзецям завесці асобую папку, канспект, які для сябе мы назвалі «Папачка-выручалачка». Яна складаецца з некалькіх раздзелаў, якія паступова запаўняюцца табліцамі, схемамі, алгарытмамі і прыкладамі. Схема спачатку ўяўляе сабой максімальна спрошчаны, лаканічны запіс, які нават пяцікласнікі, што не ўмеюць пісаць хутка, перапішуць за дзве-тры хвіліны. Пры выкананні трэніровачных заданняў дома і ў класе навучэнцы па меры неабходнасці звяртаюцца да схем. У далейшым, ужо ў 6 класе, зноў давядзецца вярнуцца да першапачатковых запісаў і ўнесці ў іх дапаўненні - і так да 9 класа. Сістэматычная праца са схемамі, складанне іх пры непасрэдным удзеле саміх навучэнцаў прыводзіць да таго, што на пэўным этапе навучання яны ўжо могуць самастойна, абапіраючыся на схемы, растлумачыць той ці іншы лінгвістычны матэрыял. Спачатку з такім заданнем спраўляюцца толькі моцныя вучні, затым ініцыятыву праяўляюць і больш слабыя.
Схемы можна даваць як у гатовым выглядзе, так і складаць сумесна з навучэнцамі. Гэта залежыць ад класа, часу, тыпу ўрока і ад месца гэтай працы на ўроку.
Важным этапам урока беларускай мовы быў і застаецца этап тлумачэння новага матэрыялу. Каб сфарміраваць матываваную цікавасць да вывучэння новай тэмы, напрыклад, па марфалогіі, я выкарыстоўваю пабудову схемы «павучок» па прынцыпе лагічнага дрэва. Навучэнцы самастойна могуць працаваць з кнігай і па сігналах навучальнага тэксту будуюць графічныя схемы. Для класа з нізкай вучэбнай матывацыяй прапануюролевую гульню: работу «мастака» і «дыктара».
Дыктар гучна і павольна чытае правіла падручніка. Тэкст да нас прыходзіць не адразу: слова за словам, прапанова за прапановай. Ён як бы пасылае нам сігналы; па гэтых «сігналах» мастак графічна адлюстроўвае правілы падручніка.
Дыктар. Дзеепрыметнік - гэта асобая форма дзеяслова, якая валодае прыкметамі прыметніка і дзеяслова.
Мастак. Мы атрымалі два «сігналы». У сярэдзіне дошкі малюем "цела" павука і напішам дзеепрыметнік, абводзім яго у авал. Затым адлюстроўваем другі сігнал (ключавыя словы, фразы), атрымліваюцца «ножкі» павучка або «чаравічкі».
У выніку падобнай работы атрымліваецца схема-“павучок” (Дадатак 2), якая затым запаўняецца прыкладамі. Пабудаваная такім чынам схема дае звесткі аб параграфе падручніка і нават цэлага раздзела. Яе пабудова - па тыпу лагічнага дрэва - выпрацоўвае ў вучняў навыкі самастойнай работы з кнігай. Паглыбляючыся ў сутнасць тэарэтычных звестак, школьнікі самастойна ўсталёўваюць сувязі: адносіны паміж паняццямі, моўнымі катэгорыямі, граматычнымі формамі. Глыбокае, асэнсаванае засваенне граматычнай тэорыі спрыяе ўдасканаленню маўленчых навыкаў.
Вельмі эфектыўна выкарыстоўваць табліцы па развіцці маўлення. (Дадатак 1). Большасць інфармацыі навучэнцам ужо знаёма, таму няма неабходнасці паўторна праводзіць падрабязную працу па шэрагу тэм. Можна даць гатовыя табліцы і па іх блокава паўтарыць матэрыял (напрыклад “Стылі і тыпы маўлення”, “Сродкі сувязі сказаў у тэксце "). Па дадзеных табліц неабходна толькі адпрацоўваць веды на тэкстах. Пры правядзенні кантрольнай або дыягнастычнай працы схемамі вучні не карыстаюцца. Такая сістэма дасць больш рэальную карціну ведаў і ўменняў вучняў
Асноўныя патрабаванні да схем-табліц.
Працуючы са схемай на ўроку беларускай мовы, даводзіцца ўлічваць і этапы навучання, і ступень падрыхтаванасці вучняў да паўнавартаснага ўспрымання і аналізу схемы, і здольнасць самастойна скласці і запісаць падобную інфармацыю, словамі пракаментаваць яе, расшыфраваць незнаёмы запіс, аформлены ў выглядзе схемы, і ўменне карыстацца ёю ў працэсе моўнага аналізу. Вялікае значэнне ў такой працы мае змест і афармленне схемы.
1. Схема павінна, выкарыстоўваючы сродкі графікі, агаляць лагічныя сувязі з'яў, якія існуюць у мове, але для навучэнцаў звычайна бываюць нявыяўленымі і незразумелымі. Важна прытрымлівацца графічнай аднастайнасці ў супрацьпастаўленне розным фактам запісаў, хоць схема можа афармляцца рознымі спосабамі.
2. Трэба старацца ўжываць мінімальную колькасць слоў, знакаў, сімвалаў. Кожная схема павінна ў лаканічнай форме апісаць моўную заканамернасць, якая мае ў мове незлічонуя колькасць праяў, з якімі і сутыкаюцца навучэнцы пры аналізе канкрэтных моўных фактаў. Дарэчы ўжыванне тых графічных абазначэнняў, да якіх прызвычаіўся вучань і якія ён маментальна «расшыфроўвае»: склад, націск, аднародныя члены сказа і т.п.
3. Важная ўласцівасць схемы - яе гнуткасць, здольнасць прыстасоўвацца да розных умоў навучання. Так, абагульняючы звесткі аб правапісе склонавых канчаткаў назоўнікаў,напрыклад, 2 скланення, прапаную вучням звярнуцца да схемы-алгарытму (Дадатак 1), якая трэніруе не толькі зрокавую, але і лагічную памяць школьнікаў, агаляючы ўнутраную сувязь паміж шэрагам лінгвістычных паняццяў.
4. Кожная схема павінна ўтрымліваць аб’ём інфармацыі, суадносны з магчымасцямі канкрэтнага класа. Для слабейшых вучняў схему неабходна прадстаўляць спачатку ў палегчаным выглядзе.
Такім чынам, схема разглядаецца як крыніца атрымання вельмі сціснутай, абагульненай інфармацыі па праблеме, і таму яна павінна дарэчы і разумна выкарыстоўвацца на ўсіх этапах навучання. Прадстаўленыя ж у ёй моўныя прыклады часам патрабуюць павышанай увагі і асаблівага каментара.
Навучальныя магчымасці схемы заключаюцца яшчэ і ў тым, што ў працэсе яе выкарыстання пры выкананні практычных заданняў навучэнец міжволі запамінае гэту схему, таму што зрокавая памяць дзяцей, як правіла, нядрэнна развіта. Можна удасканальваць і трэніраваць яе, прапаноўваючы, напрыклад, для запамінання не фармулёўку правіла, а сціснутую форму яго запісу, якая дапаможа ў выпадку неабходнасці разгарнуць інфармацыю і выкласці яе ў выглядзе маўленчага ці арфаграфічнага прадпісання. У працэсе такой працы трэніруецца і лагічная памяць.
І нарэшце, навучальная сіла схем заключаецца яшчэ і ў тым, што праца з імі палягчае фарміраванне ў школьнікаў сістэмнага ўяўлення аб вывучаемым моўным матэрыяле, што выключна важна пры выкладанні любой навукі, не толькі мовы.
Як вучыць «чытаць» схемы-табліцы.
Здольнасць вучняў правільна «чытаць» схему, г.зн. разумець яе глыбінны сэнс, я адпрацоўваю з дапамогай цэлай сістэмы спецыяльных заданняў. Вось некаторыя з іх:
• уважліва разгледзьце схему. Растлумачце, на колькі груп дзеліцца ўвесь матэрыял. Як вы вызначылі межы кожнай групы?
• спішыце прыклады, каментуючы правапіс слоў (пастаноўку знакаў прыпынку);
• падмацуйце прыкладамі кожны пункт схемы;
• пераўтварыце гэтую схему ў табліцу і аформіце адпаведны запіс у сшыткі;
• растлумачце, чаму матэрыял, прадстаўлены ў схеме, падзелены менавіта на такую колькасць частак і інш. (Дадатак 2).
Праца па “чытанні” табліц, а затым і самастойным іх складанні можа быць арганізавана як у групах, парах, так і індывідуальна; пры актыўным удзеле настаўніка ці толькі пад кантролем больш моцных вучняў – выбар спосабаў арганізацыі дзейнасці залежыць ад канкрэтных магчымасцей пэўнага класа, кожнага яго вучня.
Рэзультатыўнасць і эфектыўнасць вопыту.
Прадстаўлены педагагічны вопыт лічу рэзультатыўным, так як выкарыстанне розных апорных схем дапамагае паспяхова рэалізоўваць рад задач сістэмна-функцыянальнага і камунікатыўнаснага падыходаў у выкладанні роднай мовы. Параўнальны аналіз анкет і суразмоўя з настаўнікамі-прадметнікамі (Дадатак 3) выявілі:
1) больш высокую матывацыю вучняў;
2) пад’ём сярэдняга ўзроўню ведаў і іншых паказчыкаў дасягненняў вучняў;
3) больш высокі ўзровень крытычнага і праблемнага мышлення;
4) павелічэнне дыскусій, зносін паміж вучнямі і настаўнікамі;
5) магчымасць расшырэння набору вучэбных задач праз выкарыстанне новых методык, дыдактычных сродкаў – праз уключэнне вучняў разам з педагогам у актыўную пазіцыю;
6) пераход да “ўстаноўкі на поспех” на аснове ўстойлівых уменняў і навыкаў, агульнага асобаснага развіцця.
Схема прыцягвае прастатой складання (гэта можа зрабіць кожны настаўнік, а з часам і вучань) і прастатой прымянення, паколькі знаёміць з ёй можна навучэнцаў з дапамогай класнай дошкі, камп’ютара, інтэрактыўнай дошкі, а для гэтага не трэба спецыяльнага часу, як на выраб некаторых іншых дапаможнікаў. Схема дарэчная на розных этапах навучання: пры ўводзе новага паняцця, знаёмстве з арфаграфічным правілам, пры адпрацоўцы, замацаванні і паўтарэнні вучэбнага матэрыялу.
Работа са схемамі будзе максімальна эфектыўнай, калі стане сістэмай у дзейнасці ўсіх педагогаў, якія працуюць з класам. Важнай умовай з’яўляецца таксама папярэдняя падрыхтоўка, навучанне дзяцей удумліваму чытанню, аналізу прачытанага, бачанню лагічных сувязей.
Такім чынам, выніковасць педагагічнай дзейнасці выражаецца праз станоўчую дынаміку праяўлення каштоўнасна-значымых якасцей асобы, узбагачэнне асабістага вопыту вучняў, прадуктыўнасць прадметна-практычнай дзейнасці.
Заключэнне
Такім чынам, схема як форма нагляднасці ў навучанні з’яўляецца не столькі ілюстрацыяй, якая даецца паралельна з вусным або пісьмовым выкладаннем тэарэтычнага матэрыялу, колькі ключом да вырашэння практычных задач.
Праца са схемай вучыць уменню вылучаць галоўнае ў вывучаемым матэрыяле, спрыяе развіццю лагічнага мыслення вучняў, умення ў канкрэтным лінгвістычным факце бачыць моўную заканамернасць. Алгарытмы вучаць найбольш эканомна і правільна знаходзіць адказ пры вырашэнні вучэбна-пазнавальных задач, з'яўляюцца эфектыўным сродкам фарміравання камунікатыўных навыкаў.
Запоўненая схема:
становіцца міні-даведнікам;
дае магчымасць атрымаць цэласнае ўяўленне аб вывучаемай тэме;
ажыццяўляе сувязь паміж папярэднімі і наступнымі тэмамі курса;
кампактна і сістэмна навучае структурыраванню ведаў і логіцы;
пазбаўляе вучняў механічнага запамінання, здымае стрэс перад успрыманнем вялікага аб’ёму вучэбнага матэрыялу;
фарміруе новы погляд на вучэбны прадмет, на прадметны курс, на жыццё ў цэлым;
тэхналагізуе дзейнасць настаўніка і вучня для палягчэння іх сумеснай работы.
Пры гэтым кожны настаўнік, як і вучань, укараняючы ў сваю дзейнасць схемы, мае магчымасць праяўляць творчасць, выбіраючы найбольш зручныя для сябе падыходы і прыёмы.
Згодна з прынцыпамі “педагогікі поспеху” ў вучняў фарміруецца адэкватная самаацэнка як аснова яго пастаяннага асобаснага росту, якая выяўляецца ў развіцці ўменняў і навыкаў у новай сітуацыі, выхаванні пачуцця адказнасці, настойлівасці ў дасягненні мэты, фарміраванні навыкаў самастойнай працы і інш.
Практыка выкарыстання лагічных ланцужкоў, структурных мадэляў у старэйшых класах дазволіць больш эфектыўна выкарыстоўваць магчымасці самастойнай работы вучняў, эканоміць іх час пры вырашэнні творчых і даследчых задач, падрыхтоўцы да практычных канферэнцый, алімпіядных заданняў, здачы ЦТ – усё гэта будзе працаваць на выхаванне мабільнасці, камунікабельнасці вучняў.
Дадзены вопыт быў станоўча ацэнены на раённым метадычным аб’яднанні настаўнікаў-філолагаў, дзе прадстаўляўся ў форме майстар-класа.
Спіс выкарыстаных крыніц
Адукацыйны партал [Электронны рэсурс] / Нац. інстытут адукацыі. – Мінск, 2006. – Рэжым доступу: http://www.adu.by. – Дата доступу: 18.12.2015.
Ардашаева Л. Е. Опорные схемы и конспекты на уроках русского языка и литературы.// Интернет-журнал "Эйдос".-2010. - Рэжым доступу: http://www.eidos.ru/journal/2010/0319-10.htm. – Дата доступу: 24.07.2016.
Віктаровіч, Т.А. Адаптыўная сістэма навучання. Неабходнасць пераходу да новых тэхналогій / Т. А. Віктаровіч // Беларуская мова і літаратура. – 2004. –№1. – С. 57-60
Жуковіч, М.М. Сучасныя педагагічныя тэхналогіі на ўроках беларускай мовы і літаратуры: дапаможнік для настаўнікаў агульнаадукацыйных устаноў / М. М. Жуковіч. – Мінск: Адукацыя і навука, 2007. – 255 с.
Чернух, И.Н. Логические схемы и таблицы в обучении // Теория и практика образования в современном мире: материалы междунар. научн. конф. – СПб: Ремоме, 2012. – С. 237-239.
11
