ЖҰМЕКЕН ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ҚОҢЫР ҰҒЫМЫ
Омарғазы Айгүл Мәшенқызы
Даналық жалпы барлық халыққа тән құбылыс. Қазақ даналығы өзіндік қасиетімен ерекшеленеді. Ол естіген , көрген , түйген нәрсені есте сақтап қалу қасиеті. Даладай кең , еркін ойлаушылық сөз өнерін қазақи философиялық ойдың дамуымен мұра еткен . Айтар ойын жұмбақтап , тұспалдап , мақалдап жеткізген . Аз сөзге көп мағына беріп , әрбір сөздің мағынасының аясын кеңейте білген .
Қазаққа тән даналық – табиғатпен үйлесімділік қасиеті. Табиғат – Ана , Көк Тәңір болмысын өнер туындылары арқылы нанымды етіп айшықтаған . Табиғат үйлесімділігі адамзаттың рухани үйлесімділігіне тікелей байланысты. Белгілі суретші Ә.Қастеев : «Мен сурет салуды Таудың бұлағынан, қойдың құлағынан , анамның киізінен , ешкінің мүйзінен үйрендім» . Біз дархандықты даладан , кеңдікті кеңістіктен,тектілікті таудан, адалдықты анадан үйренеміз –деуі ақиқат.[1] Жерінің табиғаты елдің тіршілік әрекетімен байланыстылығы халық санасына , сезім дүниесіне мол әсер етіп , тіл өнерінің шыңға жетуіне жетекші болған .
Ойшыл , ұстаз Конфуций : «Даналықтың шыңына шыққан адам кемеңгерліктің құлағына бүкіл дүние сыймайтынын біледі. Сондықтан , сабырлы болуға тырысады. Шешендіктің шегіне жеткен адам шешен сөзбен әр нәрсенің шындығын ашып , мәнісін түсіндіре алмайтынын біледі. Сондықтан , олар сылдыр да сұйы сөзге үйір болмауға тырысады. Ерліктің шыңына жеткен адам батырлық пен адамды жеңе алмайтынын біледі. Сондықтан , ол өте қарапайым болады»,-деген.[2]
Адамның адамшылдығын , азаматтығын , болмысын оның рухани шығармашылығынан , іс-әрекетінен , мәдениетінен көреміз . Поэзия әлемі – жеке даралықты қажет етеді. Даралық тамыры – еңбек. Поэзия – әсем , әділ әлем десек , өзін-өзі зерттеп жазатын философ , Жұмекен ақын бір бөлек , бүтін әлем . Ақын жырының тереңін , тұңғиығын , тұнығын тамырының түпсіз тереңіне бойлай , ізденіс жолында даралықты түсіну , жаңа бастау табу.
Бәрін , бәрін өзімнен бастайыншы ,
Бата берші , Адалдық ас қайыршы .
Арам болса жүректі тасқа ұрайын ,
Жарылсын ол бір тамшы жастай ыршып ,
Сүйтіп бәрін өзімнен бастайыншы !
Ақын үшін , адам үшін – Ақ сөйлеу , ар ісі. Биік тұғыр , биік шың иесіне тән – Ақтық . Ақ нәрсені қорғайтын , мықты ақын адалдық алқасын өлең сөзбен тақты. Мәңгілікке ! Әрбір ұлт , мемлекет бақытты өмір сүргісі келеді. Ақын еңбегі – өлеңі, ақиқаты . Онда қанша сыр , ой , философия жатыр . Ол өз күнделігіне : «... Жұрт ғұмыр бойы маған тиісіп келеді . Ал , мен әлі жауап бергем жоқ. Еңбек. Жауаптың да , сұрақтың да көкесі – сол еңбек. Біздің қолдан басқа не келеді» ,- деп жазған екен. [3] Ақын бәріне еңбекпен жауап берді. Ақылға салды. Тиіскенге жауап берген жоқ . Үнсіз қалу да философия !
Жамандық та ауру шығар ,
Мен емін таба алмадым .
Мен ешкіммен күреспедім , күрессе
Менің үшін күреседі Өлеңім !
Ақын – адал еңбек адамы. Қарындар мен жұтқыншақтарды толтырар еңбекті аңсаушы емес. Өмірін өнерге қиып еңбек еткен адам ғана , мәңгілік табалдырығын аттайтын ақиқатқа сенсе керек. Ақиық ақын М.Мақатаев айтқандай : «Жұмекендей жұмбақ ақынның жан – дүниесін , жыр-сырын талғам таразысымен салмақтау оңай емес. Ақын өнерінің тамыры тым тереңде , оның өлеңінің күре тамыры - халықта» . Өз күнделігінде : «Мені жұрт қиын ақын санайды. 60-70 жылдар арасында жазылған жырларда ... есть некоторые неточности . Но в основном я литератор народный. Тым қарапайым жазам» , - деген екен . [4]
Қазақтың қарапайым қара өлеңінде – қайырымдылық , адамгершілік , ішкі пайымдылықты зерделеу мол . Ақын өз ұлтының жан дүниесін , болмысын , бүкіл жөн-жоба , бүкіл әлем әділдігін өз жолымен , өз исімен керуен көшкендей суреттеген :
«Кейбіріңнен құмның иісі аңқиды ,
Кей сөзімнен мұңның иісі аңқиды ,
Кей жолымнан шық иісі аңқиды .
Кей ойымнан жөргек иісі аңқиды ,
Мен – далама сіңіп кеткім келеді » , -
деген Жұмекен ақын жырынан қазақтың өзіндік сүю философиясы , мәдениеті , махаббатының «иісі» аңқып тұр. Екпіні қатты ақын , есті сөзге жүрек /сүю/ отын қосу поэзиясының негізгі тірегі – қазақтығында , яғни , қоңырлығында .
Қоңыр ұғымы Жұмекен ақынның поэзиясының негізгі арқауы . Қоңыр – халықтың ұлттық мінезіне , бар бітім болмысына , рухына , жан-жүрегіне жақын ұғым .
Адам – табиғаттың перзенті. Табиғатта бояу түсінің бар-жоғы жеті түрі бар. Мұны жаңбыр жауғаннан кейін пайда болған кемпірқосақтан көруімізге болады. Қоңыр табиғатқа ең жақын үн. Ақынның : Ақ түс , Қара түс , Көк түс , Қызыл түс , Сары түс , Сұр түс , Қоңыр түс атты өлеңдері осы мақсатта жазылса керек .
Қоңыр сөзінің философиялық мағынасы терең , сан қырлы , әр қырының өрісі ұшаң – теңіз . Оның рухани мәні бар . Ақын О.Біләлов : «Ұлттық ділдің өзіндік иммундік жүйесі бар . Ол иммундік жүйе халықтың , ұлттың рухани – энергетикалық – эгрорлық немесе рухани энергетикалық өріс халықтың ел болып , тарих аренасына шығуынан біраз бұрын , халықтың аспандағы Иесі / Түркі елдеріне қатысты айтсақ , Көк Тәңірі / » және басқа да иелерінің тарапынан жасалынатын манифестациядан пайда болады ...
Халықтың ділі жоғары күш иелері , Киелері мен өте тығыз байланыс – бірлікте түзіледі . Елдің ұлт болып ұюына , адамдардың бір-біріне пейілінің түзі болуына шапағатын тигізіп тұратын Киелі өріс /аура/ әрбір ұлтта бар . Түркі тілдес елдерде , оның ішінде қазақ халқында ол киенің атауы – Қоңыр . [5] Ғарышқа қарай самғауға ұмтылу жеке адамды ғана емес , бүкіл елді « пассионарийлерге» айналдырған , - деген Л.Гумилев ойын толықтырса керек.
Ақын тұғыры : Ата дәстүрді ұстану , оның шартын сақтау , дамыту , өз дініңнің жөн – жоралғысын , рәсімін күнделікті тіршілікте қолдану , «тайға таңба басқандай» бейнеленген :
Қоңыр шешем қоңыр кешті жамылып ,
Көзін сулап , қалып еді қамығып ,
Қоңыр жолға түсіп едім мен өстіп –
Қоңырқай ой маза берер емес түк .
Қоңырайып жатыр алда жол әлі
Өргізіпті – ай қоңыр-қоңыр баланы .
Қоңыр күпі , қоңыр дала , қоңыр үн ...
Қоңыр күймен өтіп жатыр өмірім.
Қоңыр күзде қоңыр шаруы – күйбеңмен .
Қоңсы қонған қоңыр қызға үйленгем .
Қоңыр-қоңыр күй тыңдап ем жасымда –
Шешем қалды қоңыр төбе басында .
Қоянжонға қоңыр ымырт түскенде
Қоңырайып отырамын үстелге...
Киелі қоңыр сөзі : Үн , Тіл , Діл , Рух , Тәңір-Ие , Қоңыр-Кие.
Пайдаланылған әдебиеттер :
Жұмекен Нәжімеденов. 1 том , 1996
Жұмекен Нәжімеденов. 2 том , 1996
Жұмекен Нәжімеденов. 3 том , 1997
О.Біләлов. Жерұйық. Алматы . 2005
М.Азбанбаев. Менің Қазақстаным – Жұмекен. Қарағанды , 2005
Ж.Нәжімеденов. Қоңыр және Домбыра. Алматы, 2005
Ж.Нәжімеденов. Ана тілі туралы сөз. Ана тілі газеті , №48 , 2004
