Ш.Құдайбердіұлы "Еңлік-Кебек"

Қазақ халық емшілігінде қалақайды (крапива) атам заманнан бері пайдаланылып келеді. Емге оның сабағы, жапырақтары, жанғаннан кейінгі күлі, қайнатынды суы, шағу жағдайындағы уы — бәрі-бәрі ем. Сонымен ем болатын жағдайлары:

Көктемде қалақай жаңа көктеп бой ала бастаған мезгілде ұсақтап турап беті жабулы эмальды ыдыста баяу жанған отта жарты сағаттай қайнатып, қалыпты мөлшерде бұрыш, тұз қо-сып суп ретінде жас еттің сорпасымен (50:50 мөлшерінде қосып) ішсе, таптырмайтын ем. Бұл қанды тазартады, жүрек демікпесін басады және қан қысымының қалыпты жағдайға келуіне, жүй-ке жүйесін тыныштандыруға, сонымен қатар есте сақтау қабілетіңізді нығайтуға бірден-бір ем.

Қалақайды ыстық суға бұқтырып, қайнатып тұнбасымен басты жуса, шаштың түбін қатайтады, бастағы сары суды алады, қайызғақты кетіреді, түріңізге жастық әр беріп, бет теріңізді жұмсартады, жүзіңізді нұрландырады, шашыңызды жарқыратып ашады. Қазақ емшілері қалақайды емге орнымен пайдаланған адамның жасарып, ақ шашының қарайып кететіндігін нық сеніммен айтады.

Моншаға түскенде арқаңызды, қол-аяғыңызды шақтырсаңыз, ыстық температура жағдайында қан қысымыңыздың күрт көтеріліп кетуінен сақтайды. Арам теріңізді шығарып, денеңіздің әртүрлі ауру қоздырушы бактериялардан, шлактардан арылуына көмектеседі. Бұл әсіресе аяқ-қолы қақсайтын, сүйек-буын ауруларымен ауыратын (ревматизм) адамдарға таптырмайтын ем.

Бұрынырақта біздің асыл текті әжелеріміз қалақайдың жанғаннан кейінгі күліне мал майын қосып қайнатып сабын алған. Ол сабынды «сахар сабын» деп атаған. Бұл сабынның қасиеті сол — барлық тері ауруларына, теміреткіге, теңге қотырға, сыздауыққа және т.б. түрлі жараларға ем.

Қалақайдың емдік қасиеттерінің ерекше болуын ғалым дәрігерлер оның құрамындағы илік заттардың мол болуынан деп түсіндіреді. Жалпы алғанда, оның уының құрамы араның уының құрамымен бірдей. Зерттеуші ғалымдар қалақайдың уында адам денсаулығына аса қажетті 40-тан аса минералдық пайдалы өнімдер бар екенін дәлелдеп отыр. Мысал ретінде айтар болсақ, калий, кальций, темір, мыс, қорғасын, фосфор, хлор, йод, оттегі, азот, сутегі, марганец, магний, бірыңғай бір заттың бойында дәл қалақайдағыдай шоғырлы түрде кездеспейді. Сондай-ақ, қалақай уында адам қанына аса қажетті глюкоза мен гистамин, органикалық қышқылдар және амин қышқылдары: гликол, аланин, мейцин, оргинин, лизин, трифтофан бар. Қалқай уы қан қысымын қалыпқа тез түсіреді дедік, оның басты себебі қалақай уында «милиттин» деген сұйықтықтың болуынан.

Қалақайдың уына ең шыдамсыз төрт түліктің бірі — жылқы. Ал ең шыдамдысы — адам және жануарлардан кәдімгі қой.

Қалақай улы және усыз болып екіге бөлінеді. Улы түрі, негізінен, малдың, әсіресе қойдың күзгі күйек кезіндегі орындарына топталып шықса, усыз түрі тау баурайындағы жазық алаңқайларда, қырқа төбелердің күн түспейтін беткейлерінде, бұта түптерінде, шөп арасында да өсе береді. Қазақ емшілері емге қалақайдың улы түрін қолданған. Оның сабағы кейде 2,5-3 см-ге жететін бірыңғай жуан, бойы ауа райының жауын-шашынды, жердің құнарлы-құнарсыздығына қарай 2-2,5 метрге жететіндей биік немесе одан әлдеқайда аласа болып келеді.

Қалақайдың жапырақтарын кептіріп, арнайы тігілген қалтаға нығыздап салып жастық ретінде пайдаланып ұйықтасаңыз, бұл жүйке жүйеңіздің тынышталып, жайлы ұйықтауыңызға бірден-бір ем. Мына таңқаларлық жайға назар аударыңыз, жас кезінде қалақайға 10-15 рет шақтырып ем алған баланың құрт, өкпе ауруларымен ауырмайтынын қазіргі күнде ғалымдар дәлелдеп отыр. Ал керісінше, қалақай уы бұндай ауру түрлеріне ем ретінде жүрмейді.

Жоғарыда қалақайдың қандай ауруларға ем болатындығы жөнінде айтып өттік. Енді қалақайды қандай ауру түрлеріне қолдануға болмайды дегенге келсек, ол төмендегідей :

1. Құрт ауруына;

2. Құрт ауруымен ауыратын адамның бауыр, ұйқы безі ауруларына;

3. Қан кетуге, қан ауруларының барлық түріне;

4. Қояншыққа;

5. Жұлын жүйесінде зақымы барларға;

6. Қалақай уына сезімталдығы ерекше жоғарыларға.

Қазақ емшілерінің бүйі, жылан, ара шаққан адамдарға сүт, спирт ішімдіктерін және тер шығаратын әртүрлі дәрі-дәрмектер беріп емдегені белгілі. Мұндай ем түрін қалақайға жазатайым таланған адамдарға да қолдануға әбден болады. Бұл біздің дана халқымыздың «уды у қайтарады» деген сөзінің өте көрегендікпен айтылғанын д